هیئت علمی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی گفت: جنبه های فرهنگی مصرف مواد در کشور مغفول واقع شده است.

به گزارش خبرنگار وبدای دانشگاه، دکتر معصومه معارف وند عضو هیئت علمی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی در خصوص پدیده "اعتیاد" گفت:«اعتیاد» واژه ای است که قدرت زیادی در تفسیر رفتار انسان دارد، ما در عصری زندگی می‌کنیم که مردم ممکن است به چیزهایی مانند مواد مخدر، محرک ها و روانگردان ها، غذا، تلفن‌های هوشمند، بازی های آفلاین و آنلاین و..  وابسته شده باشند، مصرف مواد موضوعی است که هدف یک سیاست ممنوعیت جهانی قرار گرفته است؛ سیاستی که هنوز هیچ نتیجه ملموسی به دست نیاورده است.

وی افزود: وقتی به جایگاه "معتاد" در یک سفر تاریخی فکر کنیم و زمانی که صحبت از ایران به میان می‌آید باید به خاطر داشته باشیم که تعداد افرادی که مواد مخدر مصرف می‌کنند در دهه های اخیر رو به افزایش بوده است، در پنج دهه اخیر ایرانیان علاوه بر مواد افیونی، انواع روان گردان ها و محرک ها را نیز به لیست مواد مصرفی شان افزودند، این بدان معناست که تلاش های دهه های گذشته نتوانسته است روند اعتیاد را کاهش دهد، در این مدت جرم انگاری اعتیاد همواره در ایران با اولویت پیگیری شده و با تأخیر رویکرد بیماری انگاری اعتیاد نیز مورد توجه قرار گرفت، بر اساس رویکرد اخیر کسانی بیمار تلقی می شدند که به صورت رسمی تحت درمان قرار داشته باشند.

عضو هیئت علمی دانشگاه در ادامه گفت: سیاست های سیاست گذاران در زمینه اعتیاد به تغییرات اساسی منجر نشده و در این سیاستگذاری ها و قانونگذاری های انجام شده در زمینه اعتیاد در ایران کمتر به جنبه های فرهنگی مصرف مواد توجه شده است، این در حالی است که بررسی ها نشان می دهند مصرف مواد سابقه ای طولانی در ایران دارد.

وی تصریح کرد: مدل فرهنگی بر این نکته تأکید می کند که اعتیاد را می توان در بستر فرهنگی و با توجه به ریشه های مصرف مواد و الکل در هر جامعه بهتر درک نمود، مطالعات تاریخی در مناطق مختلف جهان نشان می دهند که به ندرت در فرهنگ های مختلف مشکلات جسمی، اقتصادی، روانی یا بین فردی را به مصرف مواد و الکل منتسب می کردند.

دکتر معارف وند افزود: ردپای این مجوزهای فرهنگی در تجربیات اغلب شرکت کنندگانی که در مطالعه معارف وند و غیابی (1402) شرکت کردند، به وضوح قابل مشاهده بود، آنها در این بستر فرهنگی در مواردی قبل از اینکه خودشان تصمیم بگیرند مواد مصرف کنند، به صورت مصرف کننده دست دوم یا به عنوان دارو از مواد استفاده کرده بودند، دود دادن به کودکان در هنگام بیماری، مصرف مواد در حضور کودکان و وجود مواد در منزل و … از نظر خانواده ها امر مخاطره آمیزی نبوده است، به همین دلیل هنوز هم این رفتارها در برخی از خرده فرهنگ های ایران رایج هستند.

این فعال حوزه مددکاری اجتماعی گفت: درمواردی حتی برخی از شرکت کنندگان گزارش می کردند مصرف مواد (به ویژه تریاک) در حضور آنها موجب می شد "دودی شوند" به این معنا که اگرچه خودشان به طور مستقیم ابزار مصرف را در اختیار نداشتند اما به دلیل اینکه در فضای مصرف مواد قرار داشتند، دود آن را استنشاق می کردند، آنها پس از مدتی سعی می کردند در زمان مصرف مواد توسط بزرگسالان در نزدیک ترین مکان به محل مصرف قرار گیرند و یا "کنار دست" آنها بنشینند، بزرگترها به آنها اجازه نمی دادند به وسایل مصرف و مواد دسترسی داشته باشند چرا که معتقد بودند "هنوز کوچک هستند" و به عبارت دیگر اگر فرد بزرگ می شد، می توانست مانند سایر بزرگسالان در خانواده مواد مصرف کند و مصرف پنهانی مواد به کودک یا نوجوان احساس بزرگ شدن می داد.

عضو هیئت علمی دانشگاه افزود: وقتی صحبت از تریاک می شود، بسیاری از مردم معتقدند که این ماده کاملاً غیرقانونی یا غیراخلاقی نیست، برخی استفاده از آن را به دلیل حرام نبودن آن از نظر شرعی توجیه می کنند (هر چند فقهای اسلامی در موارد متعددی آن را حرام دانسته اند)، برخی دیگر می گویند که مزایای مسکن مفیدی دارد و از دوران کودکی بخشی از فرهنگ روزمره آنها بوده است، مصرف مواد هنوز هم در مناطق مختلف ایران برای طیف وسیعی از موضوعات از جمله بی خوابی، کم حوصلگی، خستگی، سردردهای عصبی و میگرنی، کاهش قند خون و فشارخون و کاهش درد (مانند دندان درد، کمردرد، پادرد و سردرد) و درمان انواع اختلالات جنسی توصیه می شود.

وی گفت: هنوز در مناطق مختلف ایران آداب و رسوم خاص برای استفاده از مواد مخدر در مراسمی مثل عروسی و عزا وجود دارد،  عدم سِرو تریاک در حاشیه مراسم عروسی و یا عزا یا در میهمانی های بزرگ فامیلی در برخی خرده فرهنگ های ایران بی احترامی به میهمانان تلقی می شود، در این مراسم معمولاً بزرگان فامیل تریاک مصرف می کنند و به عبارت دقیق تر هر کسی که مجوز مصرف تریاک را در این مراسم داشته باشد، به جمع بزرگترها راه یافته و مورد پذیرش اجتماعی بیشتری قرار می گیرد، مصرف تریاک در این مراسم بر این باور استوار است که مصرف گاه به گاه مشکلی ندارد.

وی به تحقیقات گوناگون که طی آن به کارکردهای مصرف مواد پرداخته ، اشاره کرد و گفت: نمی توان سابقه 8 تا 10 هزار ساله مصرف مواد در جوامع انسانی را نادیده گرفت، باید به این نکته توجه داشت که مصرف مواد همواره به عنوان امری مذموم و مشکل زا در جوامع انسانی تلقی نمی شده است، بر اساس مدل فرهنگی برای درک دقیق تر اعتیاد ضرورت دارد این پدیده را در بستر فرهنگی و با توجه به ریشه های مصرف مواد و الکل در هر جامعه بررسی کرد، در خرده فرهنگ های مناطق مختلف ایران مصرف مواد (با تأکید بر تریاک) به نوعی به معنای همبستگی اجتماعی، احساس تعلق به یک طبقه اجتماعی، احترام به کسانی که دوستشان می دارند، مهمان نوازی، عزاداری، صمیمیت و تفریح بوده است. به عبارت دیگر به نظر می رسد مصرف مواد بخشی از سبک زندگی در مناطق مختلف ایران است و در برخی خرده فرهنگ ها در ایران مورد پذیرش قرار گرفته و حتی کارکردهایی دارد، طوری که افرادی که تحت تأثیر این خرده فرهنگ ها پرورش یافته اند، مصرف مواد یا الکل را رفتاری مشکل ساز تلقی نمی کنندو  فرد معتاد در بستر تاریخی و فرهنگی جامعه معنا پیدا می کند.

دکتر معارف وند افزود:در بازنگری در نحوه نگرش به اعتیاد، باید به فرهنگ «ممنوع سازی» توجه کنیم و به این امر آگاه باشیم که صرفاً با ممنوع کردن یک رفتار که ریشه فرهنگی دارد، نمی توان آن را در جامعه حذف کرد، نوعی فرهنگ ممنوع سازی در سیاستگذاری در حوزه اعتیاد در ایران جریان دارد، به طور کلی به سختی چیزی را آزاد می کنیم و با دست و دلبازی برای ممنوع کردن اقدام می کنیم،  وقتی چیزی را ممنوع می کنیم، باید به این بیندیشیم که چه چیز قابل قبولی را جایگزین آن خواهیم کرد.

ممنوع سازی در سیاست گذاری های حوزه اعتیاد موجب شده است پدیده خطرناک دیگری نظیر فرهنگ خود مدیریتی در مورد مصرف داروهای غیرقانونی و دارویی به عنوان یک چالش مهم بروز کند و اگر کمی دقیق تر به وضعیت سوءمصرف داروهای روانپزشکی در ایران بنگریم می بینیم که به طور کلی مصرف داروهای روانپزشکی بدون نسخه در ایران به طور قابل توجهی زیاد است (چون جرم انگاری نشده است)، این در حالی است که مصرف این داروها عوارض زیادی دارند و موجب وابستگی نیز می شوند.،  وقتی برای آنچه ممنوع شده است، جایگزین قابل قبولی در نظر گرفته نمی شود، باید منتظر نقض قوانین و مقررات باشیم،  به عنوان مثال وقتی در مناطق مختلف ایران مصرف مواد برای دستیابی به سرخوشی (حتی موقت) و کاهش درد و آلام توصیه می شود، ممنوع کردن مصرف مواد در حالی که جایگزینی ارائه نشده است، نتیجه ای جز مصرف پنهانی و غیرقانونی مواد نخواهد داشت.

وی تصریح کرد:  به نظر می رسد یکی از جنبه های مغفول مانده برای پیشگیری از مصرف مواد، برنامه ریزی برای تغییر فرهنگی در این زمینه است، بی تردید سیاست های پیشگیرانه در این خصوص نمی توانند از الگوهای دستوری و از بالا به پایین باشند چرا که با مقاومت های جدی در خرده فرهنگ های مختلف مواجه خواهند شد و سیاست هایی که تغییرات درونزای فرهنگی را تسهیل می نمایند، می توانند احتمال موفقیت را افزایش دهند.

وی در پایان گفت: سیاست گذاری ها در حوزه اعتیاد در ایران اکنون بیشتر بر ممنوع سازی متمرکز هستند و مصرف کنندگان مواد نیز بدون توجه به این سیاست ها از فرهنگ خود مدیریتی در مصرف مواد پیروی می کنند، این دو مسیر متعارض موجب شده است که همچنان اعتیاد یکی از مهمترین نگرانی های سیاستگذاران، برنامه ریزان، ارائه دهندگان خدمت و مردم باشد، ارائه جایگزین برای آنچه ممنوع می شود و تغییر تدریجی در فرهنگ مصرف مواد موضوعات مهمی هستند که باید مد نظر سیاستگذاران قرار گیرد تا شاهد نتایج مطلوب تری در زمینه کاهش مصرف مواد باشیم.